Średniowieczna architektura chrześcijańska. Część 1
Ostatnia czę ś ć mojej opowieś ci o wiosennej wycieczce do Armenii bę dzie poś wię cona opuszczonym wcześ niej chrześ cijań skim zabytkom: koś cioł om i klasztorom, któ re widzieliś my. Te pomniki są najczę ś ciej pokazywane goś ciom kraju.
W tej historii postaram się odpowiedzieć na wł asne pytanie: czym architektura ormiań ska ró ż ni się od innych, któ re ró wnież był y chrześ cijań skie. Wymienię miejsca, któ re widział em, postaram się odnotować to, co wydawał o mi się niezwykł e i charakterystyczne w tym czy innym miejscu.
Rozkwit architektury ormiań skiej przypada na pierwsze wieki chrześ cijań stwa (IV-V wiek), kolejny wzrost nastą pił pod koniec ormiań skiej dynastii kró lewskiej, a wraz z nią pań stwowoś ci i suwerennoś ci (XI-XII). Zaprzestanie budowy tł umaczy się najazdami (Arabó w, Seldż ukó w, Mongoł ó w, Persó w) oraz utratą niepodległ oś ci i pań stwowoś ci.
Pierwsze koś cioł y był y w wię kszoś ci bazylikami, w któ rych staroż ytne formy dostosowano do nowych funkcji. Na miejscu dawnych ś wią tyń pogań skich wznoszone są wczesnochrześ cijań skie. Na naszej wyprawie nie widzieliś my „czystej” bazylii, ale są w kraju. Tł umaczy się to bliskoś cią Bizancjum do tradycji greckiej oraz faktem, ż e architekci ormiań scy czę sto pracowali na terenie są siedniego imperium, wzbogacają c swoje doś wiadczenia o nową wiedzę .
Ponadto podczas budowy pierwszych koś cioł ó w wykorzystano architekturę mauzoleó w, któ re istniał y na Bliskim Wschodzie.
Do bazyliki w tradycji ormiań skiej czasami przylega zadaszona galeria (Odzun).
W dalszej kolejnoś ci bazyliki zaczynają być zastę powane kopuł owymi koś cioł ami. Bazyliki istnieją i rozwijają się tylko w architekturze cywilnej. Wynika to z faktu, ż e nowa religia wymagał a innego, niepogań skiego projektu. Architekci szukali nowych form. Takie był y kopuł y i kopuł y krzyż owe, któ re pojawił y się w są siednim Bizancjum niemal w tym samym czasie, po tym, jak przyję ł o ono chrześ cijań stwo jako oficjalną religię . Są też tacy ludzie na terenie krajó w sł owiań skich, po chrzcie zapoż yczyli nie tylko samą religię , ale takż e formę cerkwi, w któ rej architektura wykorzystuje krzyż w planie ś wią tyni.
Armenia budował a takż e hale w formie krzyż a wpisanego w okrą g lub wieloką t. Nie spotkał em się z tym wcześ niej, chociaż widział em kiedyś okrą gł y koś ció ł w dalekiej Wielkiej Brytanii, ale nie był em w nim, nie widział em wewnę trznego ukł adu. Ten okrą gł y koś ció ł był , nawiasem mó wią c, zwią zany z cesarzem bizantyjskim Konstantynem, któ ry uczynił chrześ cijań stwo religią pań stwową Rzymu (znanego nam jako Bizancjum).
Ormiań skie przykł ady z kopuł owymi halami przekształ conymi z tró jnawowej bazyliki, któ rą widzieliś my: Odzun, St. Hripsime w Vagharshapat.
W V-VII wieku. budować mał e koś cioł y krzyż owe. Eczmiadzin jest uważ any za pierwszy, któ ry istnieje nieprzerwanie w jednym miejscu. To prawda, ż e dziś pierwszy koś ció ł znajduje się pod obecną katedrą i nie ma do niego bezpł atnego wstę pu.
W VII wieku pojawił się bardzo niezwykł y koś ció ł w kształ cie krzyż a z centralną kopuł ą - Zvartots.
model Zvartota w muzeum
Z Zvartots do dziś zachował y się tylko czę ś ciowo odrestaurowane ruiny. A plany i ukł ad ś wią tyni moż na zobaczyć w muzeum na terenie kompleksu.
Koś ció ł ś w. Hripsime dział a nieprzerwanie od momentu budowy do dnia dzisiejszego.
St. Repsime
W trudnych czasach arabskiej inwazji pojawił a się sztuka cię cia chaczkaró w, o któ rej pisał em wcześ niej. Po wyzwoleniu od Arabó w architektura roś nie. Pierwsze koś cioł y powtarzają formy tych, któ re został y zbudowane wcześ niej. Ale pó ź niej zaczynają się komplikować . W koś ciele Piotra i Pawł a w Tatev (IX w. ) pojawiają się wolnostoją ce pylony.
Na terenie klasztoró w w okresie drugiego rozkwitu architektury obok budynkó w bezpoś rednio koś cielnych pojawił y się kompleksy budynkó w gospodarczych: refektarze, szkoł y, księ garnie, hotele, przedsionki.
refektarz (Hahpat)
Na szczegó lną uwagę zasł ugują przedsionki (gawity ormiań skie i zhamatun), rozpowszechnione w X-XIII wieku. (Hahpat, Sanahin, Geghard). Wykorzystywane są do ró ż nych celó w: jako grobowce, miejsca dla parafian, sale spotkań . Czasami osią gają ogromne rozmiary. Gavity są siadują bezpoś rednio z koś cioł em, pod ich posadzką znajdują się grobowce (w tradycji ormiań skiej nie moż na tego zrobić w koś ciele). Zhamatuny są budowane osobno i są najczę ś ciej uż ywane do spotkań .
gavit (Sanain)
Projekt kopuł y jest ciekawy. W Armenii kopuł a ma kształ t stoż ka, pokryta jest kamieniem. Najpierw kształ t jest fasetowany, potem staje się okrą gł y. Kafelkowa kopuł a koś cioł a Karmavor w Asztaraku zachował a się od V wieku (my niestety jej nie znaleź liś my). Czasami kopuł y zamieniają się w rodzaj plisowanych spó dnic. A tacy ludzie po prostu mnie zafascynowali.
koś ció ł w twierdzy Amberd
Architektura ś wiecka wpł ywa na architekturę koś cielną . Zdarzał o się to szczegó lnie czę sto w XII-XIV wieku. Ponadto kopuł a czę sto ma jasne okno - yerdik. Jest zapoż yczony z ludowego domostwa glkhatun, gdzie robi się otwó r, przez któ ry wypuszcza się dym z paleniska. Tę samą dziurę widać w kopuł ach koś cioł ó w. Symbole religii chrześ cijań skiej są umieszczone wokó ł otworu i ozdobione „stalaktytami”, któ re moż na znaleź ć w architekturze muzuł mań skiej.
dziura w kopule (Noravank)
Kiedy pojawił y się przecinają ce się ł uki, zaczę li robić ś wietlik powyż ej. Dzię ki latarni wyrysowane są proporcje koś cioł a (Hagpat, Noravank). Jednocześ nie ś wią tynie są ozdobione kamiennymi rzeź bami.
Koś ció ł Matki Boskiej z latarnią pod kopuł ą (Noravank)
W XIII wieku. pojawiają się dzwonnice (Hahpat, Sanahin). Na pierwszym pię trze znajduje się kaplica, a powyż ej otoczone kolumnami dzwony. W tym samym czasie na terenie klasztoró w (Hagpat, Noravank) budowano mauzolea-groby-koś cioł y. Tutaj pierwsze pię tro zajmuje grobowiec, a na drugim kaplica.
dzwonnica (Hahpat)
Koś cioł y czę sto mają niejako dwa pię tra. W niektó rych schody do drugiego są wyję te (Noravank, Goshavank), w wię kszoś ci najwyraź niej był y wewną trz, być moż e ruchome (lub nie zachowane). Prowadził y one do naw, któ re mogł y mieć dwa lub cztery w rogach. W rezultacie koś ció ł niejako rozcią gną ł się w gó rę jeszcze bardziej (zwł aszcza, jeś li w kopule nadal znajdował a się lekka latarnia). Te schody są bardzo strome i wą skie.
schody zewnę trzne (Goshavank)
Kapł ani ormiań scy wyjaś niają tę formę schodó w w nastę pują cy sposó b: droga do Boga jest trudna (podejś cie), a odrzucenie wiary jest jeszcze trudniejsze (zejś cie).
schody wewnę trzne (Kecharis)
Od XV wieku. budować znacznie mniej. Z powodu upadku gospodarczego i politycznego pozostaje tylko sztuka chaczkaró w. Od XVII wieku zaczynają się spokojniejsze czasy. Nastę pnie odrestaurowano stare koś cioł y (katedra katolikosa z Eczmiadzyna w Wagharszapat), wybudowano nowe - Klasztor Chor Wirap (XVII w. ). Nastę puje powró t do tradycji budownictwa z V-VII wieku.
W warunkach utraty niepodległ oś ci nowe zespoł y klasztorne stają się fortecami (wcześ niej peł nił y funkcję edukacyjną – był y uniwersytetami). Obecnie klasztor ma jedną gł ó wną ś wią tynię , stoją cą poś rodku jak zachodnioeuropejski donż on. Wokó ł niego znajdują się inne budynki klasztorne. Jeś li istnieją inne koś cioł y, nie przylegają już do gł ó wnego, ale pasują do ogó lnej architektury otaczają cych budynkó w. Cał y klasztor otoczony jest murem obronnym.
Nastę pnie, podą ż ają c wcześ niej wyznaczoną trasą , wymienię koś cioł y i klasztory, któ re spotkaliś my wzdł uż sposó b.
